Može se reći da svi ili skoro svi običaji Bošnjaka Gornje Spreče (odnosno kalesijskog kraja) imaju sadržanu snažnu islamsku komponentu.Islamska tradicija Bošnjaka u Kalesiji nije teorijska konstrukcija već realnost razumjevanja i življenja islama kod muslimanskobošnjačkog naroda u proteklih pet stoljeća njihovog pripadanja islamskoosmanlijskoj kulturnoj zoni. Vjera islam je oduvijek imala značajnu ulogu u životu stanovništva kalesijskog područja, što se naročito odnosilo na običaje: obilježavanje dva bajrama i drugih islamskih odabranih mubarek dana i noći, mevlude, ženidbene običaje, sunetluke, odlaske na hadž i dr.
Piše: Dževad Tosunbegović
Može se reći da svi ili skoro svi običaji Bošnjaka Gornje Spreče (odnosno kalesijskog kraja) imaju sadržanu snažnu islamsku komponentu.Islamska tradicija Bošnjaka u Kalesiji nije teorijska konstrukcija već realnost razumjevanja i življenja islama kod muslimanskobošnjačkog naroda u proteklih pet stoljeća njihovog pripadanja islamskoosmanlijskoj kulturnoj zoni. Vjera islam je oduvijek imala značajnu ulogu u životu stanovništva kalesijskog područja, što se naročito odnosilo na običaje: obilježavanje dva bajrama i drugih islamskih odabranih mubarek dana i noći, mevlude, ženidbene običaje, sunetluke, odlaske na hadž i dr.
Islamski mubarek dani – bajrami
Čuveni teferiči i sobeti (sohbeti), za dva bajrama i u nekim drugim prilikama, održavani su na posebno izabranim pogodnim mjestima. Pošto su priređivani posljednjeg dana Bajrama i to radi ispraćaja Bajrama, nazivani su pratidanima Bajrama. Tom prilikom obično su održavane konjske i pješačke trke, gađanje u “nišan”, kao i takmičenja u drugim tradicionalnim narodnim vještinama. Narodno predanje pamti da su nekada ranije velike konjske trke održavane na lokalitetima …
Krajem šezdesetih godina, umjesto nekadašnjih bajramskih teferiča, počinju se organizovati opštenarodne “proslave”. Održavane su na nekadašnji Praznik rada 1. maja ili druge državne praznike (tadašnji dan ustanka) uz okupljanje stanovništva šireg područja i postale su tradiconalne. Na nekim od tih proslava (u Memićima i Tojšićima) od starih tradicionalnih običaja zadržale su se konjske i pješačke trke, gađanje iz lovačke puške, penjanje uz stožinu, bacanje kamena sa ramena, traženje novca u tepsiji pekmeza i dr.
Za vrijeme izuzetno sušnih perioda, održavane su kišne dove. Uz kišne dove bio je vezan i običaj da grupa od nekoliko djevojaka posti po tri dana, neposredno pred održavanje kišne dove. Na kalesijskom području stariji još pamte da su kišne dove održavane na Mokračama, Pješivici, Orliću iznad Hajvaza,…
Mevludi
Muslimani diljem svijeta islama obilježavaju mevlud- rođenje Posljednjeg Pejgambera, a.s., i to na način da kroz pobožne spjevove iskažu svoje poštovanje i veliku privrženost životu i djelu Muhammeda, a.s.. Mevlud se počeo obilježavati u drugoj polovini 2. Stoljeća po Hidžri Poslanikovoj,s.a.v.s. Običaj obilježavanja mevluda ušao je u sastav pozitivne tradicije koja se njegovala i službeno i privatno. Još za vrijeme Osmanlijske uprave u Bosni i Hercegovini zvanična vlast je pravila takozvane carske mevlude , a oni su izvođeni u džamijama koje nose odrednici carska (Begova džamija u Sarajevu, Careva džamija u Sarajevu itd.) Poslije carskog mevluda u jednoj od glavnih džamija na b-h prostoru, mevludi su izvođeni i u ostalim manjim bosanskohercegovačkim džamijama, a potom su se, onako u natječ , organizovali po džematima, i to skoro u svakoj muslimanskoj kući tokom jedne lunarne godine. Ovi mevludi u čast Poslanika Muhammeda, najčešće su bili priređivani u zimskom periodu kad svijet malo po njivama poradi . Kako i cijeloj BiH, tako i u kalesijskim džematima ( 1970 godine u Kalesiji je bilo 13 džemata) mevludi su izvođeni u skoro svakoj muslimanskoj kući. Mevludska okupljanja su bila kao dobar način da se povede više računa o duhovnoj sofri muslimana, koja ih je u teškim komunističkim vremenima držala koliko-toliko na okupu. Poslije duhovne sofre, obavezno bi uslijedila i ona sofra kojom se počaste svi pozvani na mevlut . Na mevlutskoj sofri obično se, onako usput, pretresalo stanje u džematima, ali i šire. Sofra je bila čas mevlutske politike. Mevluti su obiično mobilizirali vjernike na slijed Pejgamberove tradicije i njegovih vrlina, koje su krasile njegovu ličnost.
Najpopularniji mevludski spjev u Gornjoj Spreči bio je onaj od Saliha Gaševića (Kolašin, Crna Gora ). Naš svijet je mnogo volio slušati ovaj mevludski spjev, pa ako hodža kojim slučajem napravi program sa više mevludskih autora, domaćin bi znao konstatovati da mu je hodža mevlud zbrzio i skratio. Gaševićev mevlud je obično bio na arebici i uvijek je bilo u našim selima učača mevluda na arebici. Često se učio i spjev o hazreti Fatimi. Na kućne mevlude skoro pa redovno pozivana su i mektebska djeca i obično bi učestvovala u izvođenju mevludskog programa. Zna se da je u Saračima Besima (Omera) Alić na kraju mevluda obično učila odlomak iz Kur ana Časnog. Njeno učenje ašereta Amener-resulu često džematlije Capardi i Hajvaza mogu i dan-danas slušati.
FUSNOTA: Prema kazivanju Enver ef. Alića, glavnog imama MIZ-e Kalesija
Ženidbeni običaji
Na ove običaje veliki uticaj imao je način života uglavnom u zajednici, koja je imala puno članova i podrazumijevala oca ili djeda kao starješinu zajednice, i koji se održao sve do iza drugog svjetskog rata. Dugo se zadržao običaj da se otac, djed ili drugi starješina zajednice “pita” vezano za udaju odnosno ženidbu. Od predženidbenih običaja ašikovanje je možda najznačajnije i održalo se, doduše u različitim formama, i do osamdesetih godina, a u nekom formama i danas. Momci i “cure” viđali su se, odnosno ašikovali su najčešće predveče, kad se išlo “na vodu”, zatim prilikom izvođenja zajedničkih seoskih radova “moba” (koševina, žetva, “branje i ljuštenje” kukuruza i sl.), na sobetima, prilikom ispaše stoke i u drugim prilikama. Ipak, najrasprostranjeniji običaj ašikovanja bilo je ašikovanje “na pendžeru”. Ranije se ašikovanje odvijalo kroz zatvorena vrata ili zatvoren prozor, da bi se iza drugog svjetskog rata odvijalo kroz otvorena vrata ili otvoreni prozor, pri čemu su se momci koristili kakvim merdevinama ili nečim drugim kako bi se bar djelimično približili pendžeru na kome se nalazila djevojka. U ovakvim situacijama obično je grupa momaka iz jednog sela išla zajedno u drugo selo, pri čemu su uz pomoć rođaka iz tog sela čuvali jedni drugima stražu prilikom ašikovanja. Ženidbi je prethodila prosidba (proševina), koja se odvijala odlaskom prosaca, oca, djeda ili drugog rođaka, sa još nekima od uglednijih ljudi, pri čemu su prosili mladu, ugovarali vrijeme i ostavljali amanet. U nekim slučajevima nije bilo proševine, iz raznih razloga, najčešće ako kod mladoženjinih postoji procjena da roditelji djevojke nisu zadovoljni tom udajom, ili iz ekonomskih razloga. U tom slučaju mladoženja sa svojim svatovima “krade” djevojku.
U svatove se išlo pješice, ili na konjima, pogotovo ako je selo udaljeno. U povratku svatovi bi pjevali, pucali i “hejkali” ( Heeej, Heeej, mašala(h), mašala! ), naročito kad se približe svom selu. Svadbeno veselje je obično trajalo više dana, kod bogatijih porodica po sedam dana, od petka do petka. Prvih dana dolazilo se na “šerbe”. U slučaju da se nije odmah svadbovalo, odnosno kada se “pilav”, glavni dio svadbe, ostavljao za kasnije, onda se taj prvi dio svadbene svečanosti zvao “šerbe”, a po pravilu kao termin uzimao se ponedjeljak ili petak. Šerbe i taj dio je, kao i glavni dio svadbe, podrazumijevao angažovanje svirača ili mehter, koji su pjesmom i svirkom uveseljavali prisutne. Ako se pilav održavao u petak, u srijedu je dolazio “đever” sa mehterima, čime je veselje počinjalo i trajalo do petka naveče. U četvrtak mehteri idu po selu i obilaze kuće onih koji su pozvani na pilav, sviraju pred kućom dok ih ne darivaju (novcem,živom kokoškom živičarkom, horozom, halvedžijskim šećerlamama) pa idu dalje, nekada obilaze zvanice i u bližim okolnim selima.
Kna je bila jedan od nezaobilaznih svadbenih običaja, dobila je naziv po vrsti farbe koja se koristila za bojenje ruku i nožnih prstiju mlade. Kod pilava u petak, kna je bila i srijedu naveče. Prilikom kne donosilo se muško dijete, koje bi se stavljalo na krevet pored mlade, na njenu desnu ruku. Zatim bi prisutni škakljali dijete, kako bi se ono oglasilo, time se simbolično iskazivala želja da mlada rodi muško dijete. Pri tome djevojke ili žene koje kniju mladu pripijevaju djeveru, koji ih po običaju dariva novcem. U četvrtak dolaze zvanice, donose “spremu”, odnosno poklone mladencima, i prisustvuju ručku. Tom prilikom uzvanici daruju svadbu bacanjem novca u sahan ili tepsiju. Iza jacije, uoči petka mladenci idu u “đerdek”, rođaci “čuvaju” mladoženju pri ulasku u kuću ili sobu gdje se nalazi mlada.
Uzvanici dolaze u četvrtak u toku dana i predveče, pri čemu svako nosi nešto od hrane, obično somun, pitu ili nešto drugo od jela. Kako se za svako svadbeno veselje, posebno za večeru za zvanice uoči petka, podrazumijevao bogat izbor tradicionalnih jela, radi pripreme jela angažovane su žene iz rodbine i komšiluka, a po potrebi i same aščije. Kad se okupe zvanice klanja se akšam i jacija, nakon čega mehteri ulaze u kuću i započinju sa pjesmom. Obično su mehteri od instrumenata imali šargiju, violinu i bubanj, a pored toga imali su i zurle (poznate i kao pište i svirale). Poznati su bili mehteri iz Gornje Spreče (iz Smreka kod Capardi, iz Starog sela iznad Memića, iz Olanovice kod Kalesije i drugih mjesta). Bilo je nepisano pravilo da svirači prvo otpjevaju nekoliko prigodnih pjesama za đevera, koje on dobro plati, nakon njega i drugi poručuju pjesme i kola. Pjesma i svirka traju duboko u noć, zatim se sijelo razilazi. U petak ujutro veselje se nastavlja buđenjem mlade pod prozorom. Dolaze mehteri i sa bubnjem i sviralama sviraju pod prozorom dok ne izađe mlada i daruje ih. Poslije klanjanja džume namaza počinje glavni dio pilava, on se odvija na otvorenom, na meraji ili drugom pogodnom prostoru u blizini mladoženjine kuće.
Sastavni dio svadbenih svečanosti je šerijatsko vjenčanje, koje obavlja mjesni imam. Ranije su se ova vjenčanja obavljala putem većila (zastupnika) u mladoženjinoj kući, tom prilikom se ugovarao mehri muedžel ili nićah. Vjenčanje se po pravilu obavljalo uoči petka ili ponedjeljka. Poslije II svjetskog rata, sa dolaskom socijalizma, ova šerijatska vjenčanja su se obavljala van javnosti odnosno praktično u tajnosti (ako ih je i bilo). U ranija vremena, prilikom svadbi kod imučnijih porodica odlazilo se na šerijatska vjenčanja u obližnje gradove kod kadija ili drugih vjerskih zvaničnika (kao npr u Zvornik, gdje je puno vjenčanja u periodu između dva rata izvršio Šljivić, muderis Podrinjske medrese u Zvorniku).
Obično nakon petnaest dana po svadbi ide se kod mladinih u pohode, u koje osim mladenaca idu svekar i svekrva, rodbina i drugi pohođani. Po dolasku pije se kafa, zatim slijedi ručak, nakon kojeg ide bacanje para u tepsiju, darivanje boščalucima, odnosno košuljama i drugim poklonima. Nakon mjesec dana mladini uzvraćaju posjetu, sa sličnim ritualom, tad se obično donosi i ruho, odnosno sprema koju rodbina mlade poklanja mladencima.
Običaji vezani za rođenje djeteta
Rođenje djece se uglavnom odvijalo kod kuće, uz pomoć svekrve, jetrva i iskusnijih žena iz komšiluka. Tek u novije vrijeme se to objavilo u bolnicama. Žena koja je presjecala i podvezivala pupak zove se “baba”, i posebno se poštuje. Nakon poroda komšiluk i rodbina, uglavnom žene, dolaze na “babine”, donose se pokloni, obično basma za dimije i bluzu, takođe i jela. Ako muškarci navrate u kuću, običaj je da se daruje dijete novcem.
Na ovom području oduvijek je bio običaj da se novorođenčetu, prilikom nadijevanja imena, prouči ezan na desno a ikamet na lijevo uho. To je obično radio mjesni imam, a za tu priliku pozivani su komšije i bliža rodbina i pri tome darovali dijete. Takođe, običaj je bio da se radi zaštite od uroka djetetu u odjeću ušiva hamajlija (zapis koji napiše hodža na papiru i koji se onda opšije platnom).
Takođe je od davnina bio običaj, naročito kod imućnijih, da se u čast rođenja muškog djeteta, organizuje sobet uz konjske trke i druge sadržaje.
Sunetluci
Sunećenje (džerašenje, džerahšenje) muške djece takođe je bio značajan događaj, to je bila prilika da se priredi sobet (sohbet) i veselje. Tom prilikom poziva se komšiluk, rodbina i drugi, a djete se daruje novcem i slatkišima. Kod imućnijih porodica tom prilikom pozivani su mehteri da pjesmom i svirkom razvesele goste, a priređivane su konjske trke i razna takmičenja. Nekad se za jedan dan organizovalo sunećenje više djece. Sam čin sunećenja odnosno obrezivanja djeteta vršili su ljudi obučeni za to (“berbe”, obično brijači odnosno berberini po zanimanju), obično se to zanimanje prenosilo s koljena na koljeno u nekim porodicama. U ranija vremena ove usluge su obavljale “berbe” iz okolnih gradova i mjesta: Tuzle, Zvornika, Kozluka (Hadžiarapovići) i dr. Po pravilu sunećenje se obavljalo petkom, prije samog sunećenja berbo i osoba koja drži dijete za vrijeme obrezivanja klanjaju dva rekjata. Nakon sunećenja dijete se položi dijete na dušek, slijedi darivanje djeteta u posebno sašivenu kesu za novac, i to prvo daruje osoba koja je držala dijete pa onda ostali.
Sunećenje se vršilo se posebnom britvom, nakon čega je vršena dezinfekcija, zašivanje i previjanje. Iz praktičnih razloga prije sunećenja djeca su bila obučena u posebno sašivene košulje do koljena.
Hadžiluci
Odlasci na hadž su bili posebni događaji, oni koji bi obavili hadž imali su posebno mjesto u vjerskom i društvenom životu. Od najstarijih hadžija zna se za Smajla Bukvarevića iz Prnjavora, koji je išao na hadž u austrougarskom periodu, i to na konju, zatim za Saliha Imamovića iz Vukovija, takođe i za Hasanoviće iz Sarača i druge. Sačuvan je putni list (pasoš) izdat 18.9.1911. godine Salihu (Salke) Imamoviću iz Vukovija povodom odlaska na hadž. U to vrijeme putovanje na hadž i povratak trajao je više mjeseci, tako da se hadži Salih sa hadža vratio tek 1912. godine.
Poslije II svjetskog rata nastavljeni su odlasci na hadž, mada u otežanim uslovima jer tadašnja vlast nije blagonaklono gledala na ljude koji su se odlučivali na to da obave ovu vjersku dužnost. Tako su u tom periodu iz Prnjavora na hadž išli: Nuraga Ikanović, Ibran Kurtić, Alija Softić, Sefer Huremović, Husein Mujkić, Šemso Subašić i dr. Od žena iz Prnjavora zna se da su među prvima na hadž otišle Zejneba Tubić i Emina Softić.
Prilikom odlaska na hadž obavljana je dova u mjesnoj džamiji, a takođe mještani, rodbina i prijatelji dolazili su radi ispraćaja u kuću budućeg hadžije. Običaj je bio da hadžija sa hadža donese hedije rodbini i prijateljima (tespihi, sedžade, šamije i dr).
Običaji kod smrti
Ovi običaji na području Kalesije slični su običajima na širem području. Kod duže bolesti, kada je bilo izvjesno da je smrt blizu, bio je običaj da dolaze komšije i rodbina da se halale sa bolesnikom. Odmah po smrti mejjit se okretao tako da mu je desna strana okrenuta prema kibli. Gasul se obično vršilo u improvizovanom prostoru u dijelu avlije rahmetlijine kuće. tu priliku obično bi se napravio improvizovani drveni sto (tenešir), zastrt platnom ili ponjavama, a samo gasul je obično obavljao mjesni imam, uz pomoć nekog od džematlija, vičnog tom poslu. Kopanje mezara ili kabura obično je obavljao neko od rodbine i komšija. Mejjit se nosi na tabutu, a polaganje na dno mezara obavljaju sinovi ili bliži srodnici. Po zagrtanju zemljom mezar se poliva vodom iz ibrika. Ranije je postojala praksa učenja “na talkin”, koje je obavljao hodža na mezaru, nakon što se raziđu oni koji su prisustvovali dženazi. Hodža glasno na arapskom upućuje umrlog kakve će odgovore u mezaru davati melekima “suvaldžijama” Munkiru i Nekiru. Ovaj običaj se danas održao još kod nekih starijih hodža.
(Tekst preuzet iz još neobjavljene Monografije Medžlisa Kalesija, povodom 55 godina postojanja MIZ Kalesija)
