Džamije sa drvenom munarom
Najstarije džamije na današnjem području Medžlisa Islamske zajednice Kalesija (Gornja Spreča) jesu: džamija u Šeheru (u prvim izvorima navedena kao džamija Ahmed-begova, kasnije Vacetina džamija, pa Šeherdžik džamija), Atik džamija kod Tojšića (Ćivljanska džamija), Atik džamija u Hemlijašima (Memići), džamija u Lipovicama, džamija u Miljanovcima, džamija u Gojčinu, džamija u Seljublju i dr. Inače, za prva stoljeća osmanskog prisustva u Bosni karakteristično je da su džamije građene uglavnom u gradskim naseljima i tvrđavama, da bi se kasnije (vjerovatno od 17. stoljeća) počele graditi pored značajnijih putnih komunikacija, i služile su vjerskim potrebama više naselja, ili u većim selima. Građene su po direktivama centralnih vlasti iz Istanbula, kada se zovu carskim (obično po imenu sultana koji je tada na vlasti), a nekad kao zadužbine lokalnih predstavnika vlasti ili istaknutijih spahija. U tom periodu su imami (halife), hatibi i mujezini poticali iz reda tvrđavskih posada a za obavljanje svoje službe obično su uživali manje timare.
Ahmed-begova džamija u Šeheru, sudeći po objavljenim popisima, potiče iz 16. stoljeća. Izgrađena je od kamena, s drvenom munarom, a pretrpjela je više izmjena i rekonstrukcija. Najranija rekonstrukcija izvršena je 1909. godine, kada je zamijenjena dotrajala drvena konstrukcija na džamiji (munara, krov i mahfil). Za tu rekonstrukciju, po tvrdnjama starih Šeheraca, angažirani su majstori iz Vlasenice. Godine 1974. dotrajala drvena munara zamijenjena je zidanom od kamena i betonskih blokova.
ATIK DŽAMIJA U NASELJENOM MJESTU ĆIVE (VUKOVIJE I TOJŠIĆI)
Na području između starih gradskih naselja Tuzle i Zvornika, koji imaju veći broj džamija od 15. i prve polovine 16. stoljeća, u nekoliko mjesta Gornje Spreče još od najstarijeg perioda osmanske uprave postoje stare džamije. To su Ahmed-begova džamija u Šeherdžiku (s kraja 16. stoljeća), Džebarska džamija i Atik džamije u Ćivama i ona koja se nalazila iznad Hemlijaša (na Pandurici).
Atik džamija u mahali Ćive nalazi se između naselja Gornje Vukovije i Tojšići. Dugo je bila središte vjerskog života za šire prostore i više naselja. Opća narodna tradicija stanovništva Gornje Spreče govori da je Atik džamija u Ćivama vrlo stara i da, uz navedene, spada u najstarije džamije ovog područja. Prema narodnom predanju zabilježenom sredinom druge polovine 20. stoljeća ova džamija je već tada bila stara 300 godina. O dugoj povijesti ove džamije govori i njen naziv – Atik, što na turskom upravo i znači „stara“.
U osmanskim katastarskim defterima s početka 17. stoljeća u naselju Vukovije kao vlasnici nekretnina spominju se islamski vjerski službenici: Mehmed-efendija, halifa Mehmed (imam), hatib Džafer i mujezin Mustafa.
U haremu džamije nalaze se stari nišani. Najstariji potiče iz 1774/1775. godine.
Istraživanja graditeljskih karakteristika Atik džamije, koja su prije četiri decenije sproveli stručnjaci s Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, pokazala su da je urađena bondruk konstrukcijom. Ima trijem, mahfil i drvenu munaru. Izvana džamija ima sređenu kompoziciju sa 16 prozora. Zaključeno je da je džamiju izgradio majstor s velikim iskustvom.
Opća narodna tradicija, historijski podaci i graditeljsko-arhitektonske karakteristike ukazuju da je Atik džamija u Ćivama izgrađena u 17. stoljeću, u stilu tradicionalne bosanske narodne arhitekture. Kao takva, uz manje izmjene (drveni krov zamijenjen je crijepom, trijem zatvoren, zidovi omalterisani…), očuvana je do najnovijih vremena. Napuštena je 1980. godine zbog dotrajalosti a izgrađena je i nova potkupolna džamija u Vukovijama Gornjim.
Zgrada džamije obnovljena je u periodu 1996–1998. godine.
Prostorni plan Tuzlanskog kantona za period 2005–2025. godina Atik džamiju u Vukovijama Gornjim tretira kao kulturno-historijsko naslijeđe.
Atik džamija u Ćivama jedini je islamski vjerski objekt koji je sačuvan u izvornom obliku na cijeloj općini Kalesija. Zbog njenog značaja ova džamija nalazi se i na grbu općine Kalesija
Atik džamija bila je svojevrsni centar duhovnog okupljanja muslimana i muslimanki ovog dijela Sprečanske doline: Vukovija, Tojšića, Kikača, Hrasna, Lipovica, Dubrava Gornjih i šire.
Imami u ovoj džamiji u bližoj prošlosti, po predanju mještana, poticali su iz familije Imamović iz Donjih Vukovija (njih devet, a pouzdano se zna za Ibrahima, Rašida, Omera i Rešu), zatim Mumin Bajrić, Halil Aščić, Osman Rančić i Husejn (Muhamed) Džankić.
Atik džamija u Ćivama obnovljena je u autentičnom stilu 1998. godine.
Pored džamije u Šeheru i Atik džamije između Vukovija Gornjih i Tojšića, u najstarije džamije vjerovatno spadaju džamije u Seljublju, Lipovicama, Gojčinu, Hemlijašima, Kalesiji Gornjoj, Raincima Donjim, Capardama i Miljanovcima.
STARE DŽAMIJE I DRVENE MUNARE U LIPOVICAMA, KALESIJI GORNJOJ I SELJUBLJU
Stara džamija u Lipovicama iz osmanskog je perioda i izgrađena je u blizini Pašinog puta, koji je povezivao Zvornik i Tuzlu. Kako se nalazila između naselja Lipovice, Petrovice Gornje, Kikači i Hrasno, služila je muslimanskom stanovništvu navedenih naselja.
Džamija u Kalesiji Gornjoj vjerovatno je iz 18. stoljeća, najstariji nišan u njenom haremu potiče iz 1184. god. po H., odnosno 1770/1771. godine.
Za džamiju u Seljublju veže se predanje da je prilikom rekonstrukcije iza Drugogo svjetskog rata pronađen natpis na drvenoj tabli koji je ukazivao da je izgrađena 200 godina prije toga.
DŽAMIJA S DRVENOM MUNAROM U PANDURIMA (GOJČIN – JELOVO BRDO)
Stara džamija u Gojčinu, u Pandurima, po predanju je iz osmanskog perioda, mada nema pisanih izvora o tome. Spada u džamije izgrađene od drveta, s drvenom munarom. S vremenom je dotrajala, i nije obnavljana nakon izgradnje džamije u Jelovom Brdu.
DŽAMIJA S DRVENOM MUNAROM ISPOD PANDURICE
Na području između starih gradskih naselja Tuzle i Zvornika, koji imaju veći broj džamija od 15. i prve polovine 16. stoljeća, u nekoliko mjesta Gornje Spreče još od najstarijeg perioda osmanske uprave postoje stare džamije. To su Ahmed-begova džamija u Šeherdžiku (s kraja 16. stoljeća), Džebarska džamija i Atik džamije u Ćivama i ona koja je smještena iznad Hemlijaša (na Pandurici).
Džamija u Hemlijašima, ogranku današnjeg gusto naseljenog mjesta Memići, po predanju je iz osmanskog perioda, izgrađena pored značajnog Pašinog puta, ispod Pandurice. U haremu ove džamije ima izuzetno starih nišana, a najstariji je s natpisom iz 1107. god. po H., odnosno 1695/1696. godine.
DŽAMIJA MILJANOVCI S DRVENOM MUNAROM
I prva džamija u Miljanovcima (ispod Gaja) bila je sagrađena od drveta, kao i njena munara. Džamija u ovom mjestu također je iz osmanskog perioda, a najstariji nišan u njenom haremu potiče iz 1104. god. po H., odnosno 1692/1693. godine.
DŽAMIJA S DRVENOM MUNAROM U VUKOVIJAMA DONJIM
Još prije Drugog svjetskog rata u Vukovijama Donjim postojala je džamija u bondruk konstrukciji i s drvenom munarom. Izgledala je poput Džindićke džamije u Tuzli. Na kamenim temeljima ova je džamija imala drvenu konstrukciju. Zidovi su joj bili povezani drvenim direcima, tzv. makazama i dizmadima, s obaveznom ispunom od šepera. Na šeper su džematlije lijepile dobro ugaženu zemlju ilovaču u kojoj je obavezno bilo i pljeve od pšenice. Od šerefe (mahfila) pa do iznad krova uzdizala se drvena munara, na koju se u ta vremena obavezno penjao mujezin i učio ezane. Ova dŽamija u Vukovijama Donjim postojala je sve do 1961. godine, kada mještani donose odluku da naredne godine počnu graditi drugu džamiju s kamenom munarom.
